İlki 2003 yılında seyirciyle buluşan karayip korsanları'nın, iyi gişe yapması üzerine peş peşe yenilerinin çekildiğini biliyorsunuz. o kadar ki, şimdilerde filmin beşincisi bekleniyor. filmin başarısının ardında johnny deep'in canlandırdığı çılgın kaptan jack sparrow karakterinin olduğuna ne şüphe!
senaristlerin ve korsanlık tarihi danışmanı stuart beattie'nin, kaptan hector barborssa karakterini yazarken avrupa'da barbarossa (kızıl sakal) lakabıyla meşhur oruç reis ve kardeşi barbaros hayreddin paşa'yı göz önünde tuttuklarını tahmin etmişsinizdir. peki jack sparrow'a john ward, nam-ı diğer yusuf reis adlı türk korsanının ilham verdiğini biliyor muydunuz? cevabınız 'hayır'sa acayip bir korsan hikayesine yelken açmak üzeresiniz, haberiniz olsun!
john ward'dan yusuf reis'e
ispanyolların yahudi ve müslümanları sürdükleri, fransız katolikler'in protestanlar'ı katlettikleri, ingiliz protestanlar'ın irlandalılar'a soykırım uyguladıkları ve yeni kıta amerika'da beyazların yerli ırklara üstünlük kurdukları rönesans devrinin sonlarındayız. çoğu avrupa devleti gibi ingiltere de, osmanlı imparatorluğu ile sıkı ticari münasebetler kurmuştur. derin tarih dergisinden hasan bulut'un araştırmasına göre, ingiltere, kıbrıs ve izmir gibi limanlardan pamuk, ipek ve yün alıyor; manchester, wiltshire, gloucester, essex ve suffolk gibi sanayi merkezlerinde işleyerek sömürgelerine ihraç ediyordu. denizaşırı ticari faaliyetlerinin dörtte birini oluşturan osmanlı toprakları ile ingiltere arasında gemiler gidip geliyordu.
kuzey afrika’da yerleşmiş olan ( ve serinin üçüncü filmindeki türkçe konuşan korsanlara çok da benzemeyen) türk korsanlar, akdeniz’de dolaşan bu avrupalı gemileri basıyor, mallarına el koyuyor ve mürettabatını esir alıyorlardı. ekseriyetini denizci, gemi aşçısı, miço, tacir, balıkçı ve askerlerin oluşturduğu bu hıristiyan esirleri çeşitli sebeplerle gruplar halinde müslüman oluyor ve türk korsanlara katılıyorlardı. hatta kral ii. charles, kaptan hamilton’u esir düşen bazı ingilizleri fidye ödeyerek kurtarması için kuzey afrika’ya göndermiş, fakat kaptan, esirlerin istemediği için ingiltere’ye eli boş dönmek zorunda kalmıştı. avrupa’daki hıristiyan korsanlar da akdeniz’e gelerek buraların hakimi türklere katılıyor ve dindaşlarına korku salıyorlardı.
akdeniz korsanların çekişmeleriyle çalkalanadursun, güneydoğu ingiltere’nin sahil şehri faversham’da bir müstakbel korsan, john ward gelir dünyaya. gençliğini balıkçılık yaparak geçiren ward, 1558’de ispanyolların ingiltere’yi işgale kalkışması üzerine kraliçenin izniyle korsanlığa başlar. ilginç de bir lakabı vardır; kaptan jack birdy, yani kuş jack. bu isimle yıllarca korsanlık yapar. 1602’de katolik rehinelerle dolu danimarkalı bir gemiyi yağmaladığı için karayipler'de hapse atılır. 1603’te tahta çıkan i. james ispanya ile barış ilan edince ordudan ayrılan john, adamlarıyla limandan çaldığı küçük bir gemiyle büyük bir fransız gemisini ele geçirir. ona da tıpkı kendisininki gibi ironik bir isim takamadan duramayacaktır. “little john” adını koyar gemisine, yani “küçük john”
adamları tarafından kaptan seçilen john, baskı altında olduğu memleketini terk ederek, küçük john’la katolik gemilerini yağmalamak üzere akdeniz’e açılır. burada osman dayı adında, kendisi gibi aslen ingiliz olan başka bir korsanla tanışır. bir süre sonra da mürettebatıyla beraber müslüman olur. yusuf adını alan john, başındaki şapkayı çıkarır ve yerine filmdeki gibi olmasa da – müslüman alameti olan sarık sarar. korsanımızın samimi bir müslüman olduğunu ve evvelden bağımlısı olduğu şarabı artık içmediğini, kendisini tunus’ta ziyaret eden iskoç seyyah william lithgow’un hatıralarından öğreniyoruz.
lithgow’un anlattığına göre bu ziyarette yusuf reis’le arasında şöyle bir diyalog geçmiştir:
- görüyorsun dostum. küçük bir kuşun aşkıyla büyüdüm.
- hadi canım! adı ne? onu haberdar etmeli miyim sizce?
- hayır, seni sandal faresi! minnacık, küçücük bir kuş bu.
- küçük bir kuş? kaptan jack, bir serçeden mi bahsediyorsunuz yoksa?
tam burada serçenin ingilizcesinin ‘sparrow’ olduğunu hatırlatmamız gerek. büyük ihtimalle senaristler konuşmanın devamını okumamışlar; zira yusuf reis, lithgow’a çocukken serçeleri değil, civcivleri çok sevdiğinden bahsetmektedir. aksi takdirde filmdeki adı jack sparrow değil, jack chick olmalıydı.
dünyaya korku salan korsan
1606 yılında tunus’a yerleşen yusuf reis, kendisinden evvel hızır reis’in nam-ı diğer barbaros hayreddin paşa’nın yaptığı gibi tunus beyi kara osman’ın himayesinde korsanlığa başlar. sadece üç yıl içinde türkler ve ingilizler'den oluşan adamlarının sayısı 500’ü geçer. aralarında kaptan samson, anthony johnson, yarmouth piskoposu richard ve southamptonlu james procter gibi meşhurlar da vardır.
yusuf reis avrupa limanlarına akınlar yapar ve ele geçirdiği ganimetlerle çok zenginleşir, hatta bir seferinde reinera e soderina adında iki milyondan fazla düka altını taşıyan venedikliler'e ait bir gemiyi ele geçirir. tunus’ta kendisine mermerden ve kaymak taşından muhteşem bir saray inşa ettirir. kendisi gibi sonradan müslüman olan jessimina adında sicilyalı bir hanımla evlense de, ingiltere’de kalan karısına para göndermeye devam ettiğini biliyoruz.
sparrow'un başliğindan sarkan ay yildiz
jack sparrow'un başlığından sarkan ay-yıldız işlemeli aksesuarın yapımcılar tarafından kaptanın osmanlı vatandaşı bir türk ve müslüman oluşuna atfen kullanıldığı tahmin ediliyor.
neredeyse orta akdeniz’in tek hakimi haline gelen yusuf reis’in gücü öyle bir seviyeye ulaşmıştır ki, eski kralı i. james kendisine geri dönmesi için 30 bin altın kron teklif eder. cevabı ‘hayır’ olur. nâmı artık terk ettiği memleketinde de duyulmuştur ve adına şu tarza şarkılar yazılmaktadır:
danseker ile kaptan ward’ı
ve her gün başlarından geçen gurur verici meceraları
tüm dünyada
duymayan kalmadı…
osmanlı imparatorluğu’ndan oldukça uzak bulunmasına rağmen john gibi binlerce ingiliz'in müslüman olması ve korsanlık yaparak kendi ülkelerinin ticaretini baltalaması ingiltere’de bir korku havası yaratmıştır. insanları islamiyet'ten soğutmak için o zamanın gazetesi demek olan tiyatro sahnelerinde müslüman olanları tanrı’nın cezalandırdığı, türkleri vahşi ve şeytanî varlıklar gibi gösteren oyunlar tertip edilmeye başlandı.
müslüman olduktan sonra zenginleşip meşhur olan, bu yüzden birçok hıristiyan'a kötü (!) örnek teşkil eden john ward da bu oyunlardan nasibini alacaktı. 1612 yılında robert daborne tarafından "türk olan bir hıristiyan" veya iki meşhur korsanın, ward ile danisker’in tirajik hayatları ve ölümleri adlı bir oyun sahnelendi. oyunda ward, ruhunu türkler'e satıp müslüman oluyor ve tehditlere rağmen eski dinine dönmüyordu. ancak perde kapanırken cezasını buluyor, paramparça edilip denize atılıyordu. londra’da bu oyun sahnelenirken, gerçek john, yani yusuf reis akdeniz’de akınlarına devam ediyordu.
70 yaşinda vebadan öldü
yusuf reis 1622 yılında tunus’ta vebadan öldü. 70 yaşındaydı. günümüzde memleketi ingiltere’de kimileri onu hain bir korsan olarak görürken, özellikle müslüman ingilizler'in gözünde türkler'e korsanlığı öğreten, alçakgönüllü, korkusuz ve büyük ingiliz denizcidir yusuf reis. ..
