Allah'ın isim ve sıfatlarının mana ve hükümleri bir birlerinden ayrı ve farklıdır. Her bir isim ve sıfatın tecelli ve fiilleri de ayrı ve farklı oluyor. Allah’ın bu isim ve sıfatlarının ezeli ve ebedi olması, Allah’ın kendisi tarafından kontrol edilemeyeceği anlamına gelmez.
Mesela, Onun kudreti sonsuz, her şeye gücü yeter. Ama bu kudret sıfatı, ilim ve iradeden de bağımsız hareket etmez. Tabiri caiz ise, koordineli ve uyum içinde çalışırılar.
Bu da şu manayı akla getiriyor: Allah’ın kendine ait ilahi bir ahlak anlayışı var mıdır? Varsa, uyması ona bir zorunluluk mudur?
Allah’ın her bir isim ve sıfatının mana ve hükümleri Allah için bir ilahi ahlak hükmündedir. Ve bunları tatbik etmesi, belki ona vacip ve zaruret değildir. Ama aksini düşünmekte yanlış olur. Allah’ın kudreti, cennetlik birini, cehenneme atabilir. Ama adalet isminin mana ve hükmü buna müsaade etmez, diyebiliriz.
Nasıl bir isim kainatı istila ile tecelli etme kabiliyetinde iken, başka bir isim onu mizana sokar ve tecellisini sınırlandırır. Aynen bunun gibi, Allah’ın, mülkünde dilediği gibi tasarruf etme manası da sair isimleri mizana koyar ve ona göre hareket eder.
Buradan -haşa- Allah’ın iradesine ve keyfiliğine bir zarar gelmez. Zira onları sevk eden de zaten kendisidir. Bu meseleyi, kulun Allah’a hak iddia etmesi açısından değil de, İlahi ahlak açısından değerlendirmek gerekir. Allah’ın adaleti ve vaadi iki türlü görünür. Biri kelam ve söz vermek şeklinde, Kur'an'da olduğu gibi, diğeri icraat ve fiil şeklinde görünür. Allah, kainatı ve içindekileri adaletle inşa etmiş ve kurgulamıştır. Yani, fiili ile söz vermiştir. Onun rağmına hareket etmesi, hem hikmetsiz, hem de adaletsizlik olur. Bu da Allah’ın ilahi ahlakına yakışmaz. Lüzumlulukla, zaruret farklı şeylerdir. Allah için zaruret olamaz. Ama, isminin lazımı ve lüzumu olabilir. Bu onun iradesine sınırlama anlamına gelmez. Allah’ın isimlerinin lazımına ve gereğine zıt hareket etmesi, çirkinlik olur ama Allah, bu çirkinliği yapmaktan münezzehtir.
